Dền gai: Vị thuốc chữa gai cột sống

Hình ảnh cây Dền gai

Ngoài công dụng làm rau ăn, Dền gai còn được xem như một vị thuốc quý chữa được nhiều bệnh. Đây là dược liệu thường được sử dụng trong Đông y để điều trị nhiều loại bệnh. Đặc biệt, Dền gai có khả năng giảm đau, thanh nhiệt, lợi tiểu, và trừ thấp rất hiệu quả. Việc dùng rau Dền gai để chữa gai cột sống là một phương pháp lâu đời. Tuy nhiên, không phải ai cũng biết rõ công dụng thực sự và cách sử dụng loại dược liệu này.

Hãy cùng Dược sĩ CKI Nguyễn Quốc Trung - Giảng viên tại Cao đẳng Y Dược TPHCM tìm hiểu thông tin qua bài viết sau đây:

1. Giới thiệu đặc điểm chung về Dền gai

Tên gọi khác: Dền dại, Phjăc hôm nam (Tày), La rum giê la (Bana) và

Tên khoa học: Amaranthus spinosus L.- Amaranthaceae (Họ: Rau dền)

1.1. Mô tả toàn cây

Dền gai là loại cây thân thảo đứng, cao từ 0,3 đến 0,7 m. Thân cây và cành cứng nhẵn, phân thành nhiều nhánh, đôi khi có màu đỏ hoặc xanh và có hai gai ở mỗi mẫu. Tên gọi "Dền gai" xuất phát từ việc trên thân cây có nhiều gai nhỏ, mềm chứ không cứng. Thân cây khá thẳng và mọc vươn lên trời. Cây có bộ rễ ăn sâu vào lòng đất nên có khả năng chịu hạn và chịu nước tốt.

Lá Dền gai mọc so le, có hình mác hoặc bầu dục với cuống dài. Lá có gốc thuôn hoặc đầu tù hoặc hơi nhọn, dài 3-5 cm và rộng 1,5-3 cm. Mép lá nguyên và hai mặt lá nhẵn. Ở gốc cây có gai dài và lá có Cuống dài và có cánh.

Hoa mọc thành xim và xếp sát nhau ở nách lá. Cụm hoa mọc ở kẽ lá hoặc đầu cành, thành bông dày hoặc đặc dài 10-15 cm, thẳng đứng và lá bắc có mào. Bao hoa đực dài 2,5-3 mm, gồm 5 phiến trứng nhọn và 5 nhị. có phiến thuôn tù.

Quả Dền gai có dạng túi, hình trứng nhọn một đầu, và hạt có màu đen óng ánh.

Mùa hoa quả: Tháng 9 – 10.

1.2. Phân bố và sinh trưởng

Dền gai phân bố rộng rãi ở vùng nhiệt đới châu Á và hiện nay đã trở thành loài liên nhiệt đới. Cây còn được gọi là dền hoang vì thường mọc hoang dại trong vườn nhà, ven đường, ven đồi núi... và xuất hiện khắp các tỉnh thành từ Bắc vào Nam.

Ở một số nơi trên các bãi sông, cây mọc gần như thuần loài, phủ tới hàng ngàn mét vuông. Cây có nhiều hoa quả và hạt, nên cây con mọc từ hạt xuất hiện từ cuối mùa xuân đến suốt mùa hè, sinh trưởng nhanh chóng và tàn lụi vào khoảng giữa mùa thu.

Ngọn và lá non của nó làm thức ăn cho gia súc. Tuy nhiên, do cây có nhiều gai nên gây khó khăn trong quá trình canh tác và thường bị loại trừ.

Thu hoạch: Dền gai có thể được thu hái quanh năm.

Có thể sử dụng dền gai ở dạng tươi hoặc khô. Đối với dạng khô, sau khi thu hoạch, cây được rửa sạch, cắt ngắn và phơi khô.

2. Bộ phận dùng – Thu hái, bào chế

- Toàn cây dền gai, đặc biệt là rễ và lá được dùng làm thuốc:

- Cách chế biến:

Sử dụng toàn cây, rửa sạch, cắt ngắn và phơi khô. Có thể đốt thành tro để dùng dần.

Lưu ý: Cây có rất nhiều gai sắc nhọn, do đó cần mang bao tay khi chế biến cây thuốc này.

Bảo quản: trong bọc kín, cất trữ nơi thoáng mát, nhiệt độ phòng, và tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. và Bảo quản dược liệu ở nơi khô ráo.

3. Thành phần hóa học

Toàn thân dền gai chứa:

- Lượng nitrat kali nhất định.

- Nhiều sắt, là một trong những loại rau giàu sắt ở Việt Nam, giúp bổ máu.

- Ngoài ra còn có nhiều vitamin B2, C, A, và hàm lượng canxi cao.

- Giàu nước, chất xơ, đạm thực vật, glucid, và các axit amin như lysin, axit nicotic.

- Rễ chứa spinasterol.

- Toàn cây chứa sterol.

- Phần trên mặt đất chứa rutin với hàm lượng 1,9%.

Dền gai giàu canxi và các khoáng chất giúp hạn chế loãng xương

3. Tác dụng – công dụng

* Tác dụng Y học hiện đại: 

 - Kích thích thực bào: Dền gai có hoạt tính kích thích quá trình thực bào.

- Diệt nấm: Cao nước từ dền gai có tác dụng diệt nấm Cercospora cruenta, loại nấm gây bệnh ở cây.

- Hỗ trợ xương khớp: Hàm lượng canxi và các khoáng chất trong dền gai giúp tạo xương chắc khỏe, hạn chế loãng xương và thoái hóa khớp. Nó có tác dụng tốt cho xương khớp, đồng thời điều trị đau nhức xương khớp, đau lưng, và gai cột sống.

- Hỗ trợ tiêu hóa: Giúp điều trị kiết lỵ và chảy máu cam.

- Điều trị sỏi thận: Có tác dụng trong việc điều trị bệnh sỏi thận.

- Lợi tiểu và thanh nhiệt: Dền gai có tác dụng lợi tiểu, thanh nhiệt, làm mát gan, và bảo vệ gan.

- Giảm ho và viêm họng: Giúp giảm ho khan, ho có đờm, và viêm họng.

- Hỗ trợ điều hòa kinh nguyệt: Có tác dụng điều trị khí hư và kinh nguyệt không đều.

* Tác dụng Y học cổ truyền

Theo Đông y, rau Dền hoang có vị ngọt nhạt, tính hơi lạnh,

Tác dụng chung: Thanh nhiệt, lợi tiểu, trừ thấp, giảm đau, cầm tiêu chảy.

Tác dụng theo từng bộ phận:

Lá và ngọn non:

- Dùng để làm rau ăn: luộc ăn như các loại rau.

- Chữ phù thũng, bệnh về thận, lậu, chữa lỵ  và điều kinh.

Phần cây trên mặt đất:

- Dùng làm thuốc để trị bỏng nhẹ.

- Đắp tiêu viêm mụn nhọt.

Lá: Có tính long đờm, chữa trị ho và các bệnh về đường hô hấp.

Hạt: Đắp để băng bó nơi gãy, trật đã ứ huyết.

Rễ:

- Chữa bệnh phụ nữ: rong kinh, đau bụng và làm tiết sữa.

- Kết hợp rễ và lá sắc để làm thuốc nhuận tràng cho trẻ em.

- Đắp rễ để chữa mụn nhọt và bỏng.

Ở Ấn Độ, rễ dền gai được ứng dụng trong các trường hợp sau:

Chữa trị rong kinh, và làm tiết sữa, lậu, eczema, đau bụng

lá Sắc uống để cho trẻ em chữa nhuận tràng.

Đắp để làm dịu apxe, mụn nhọt và bỏng.

* Cách dùng -  liều dùng

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng và từng bài thuốc, dền gai có thể được dùng theo nhiều cách khác nhau với liều lượng thay đổi.

Dền gai có thể được sử dụng dưới dạng thuốc sắc hoặc dùng tươi để đắp ngoài.

4. Một số bài thuốc kinh nghiệm từ Dền gai

4.1. Bài thuốc trị gai cột sống từ rau dền gai

Chuẩn bị: Dền gai, lá lốt, cây cỏ xước, tầm gửi mỗi loại 30g, chìa vôi 50g.

Cách thực hiện: Rửa sạch và cắt nhỏ các nguyên liệu. Đun sôi cùng 2 lít nước trong 5-7 phút. Chắt nước uống trong ngày và dùng liên tục trong 15 ngày.

4.2. Hỗ trợ giảm ho có đờm

Lấy Thân, lá Dền gai 50g, Cam thảo đất 16g, lá Bồng bồng và Kim ngân hoa 20g.

Rửa sạch, cho vào ấm đổ 500ml nước sắc còn 250ml, chia 2 – 3 lần. Dùng liền 5 ngày.

4.3. Chũa trị bỏng nhẹ

Sử dụng rau dền, rửa sạch, giã nát và đắp lên vùng bỏng.

Thực hiện thường xuyên trong 2-3 ngày để giúp vết bỏng mau lành.

4.4. Chữa trị viêm hoặc đau họng

Dùng lá, thân cây Dền gai 1 lượng vừa đủ, rửa sạch.

Đem nhai chung với một ít muối và 1-3 lát gừng, rồi nuốt nước từ từ.

Nên nhai 1-2 lần/ngày để làm dịu vòm họng, giảm ngứa rát..

4.5. Hỗ trợ chữa kinh nguyệt không đều

Rễ dền gai: 20g, Bạc thau: 16g

Rửa sạch các vị thuốc, cho vào nồi và cho 400ml nước, sắc đến khi còn 100ml nước sắc. Uống trong ngày. Thuốc chia thành 2-3 lần/ngày. Dùng trong 10 ngày mới hiệu quả.

4.6. Chữa trị khí hư và bạch đới

Chuẩn bị 20g rễ rau dền gai và 16g lá bạc hà, phơi khô và thái nhỏ. Cho vào nồi và sắc chung với 400ml nước. Khi nước thuốc cạn còn 200ml, lọc lấy thuốc và chia đều ra uống. Sử dụng trong 7-10 ngày.

Dền gai giúp điều trị khí hư, kinh nguyệt không đều

4.7. Chữa kiết lỵ ra máu

Rễ Dền gai 20g, lá Trắc bá 8g, lá Huyết dụ 12g, Hoa hòe 4g.

Đem tất cả thái nhỏ sao vàng, rồi sắc uống. 

 4.8. Chữa mụn nhọt chưa vỡ

Dùng một nắm rau Dền gai rửa sạch, ngâm nước muối pha loãng để loại bỏ ký sinh trùng. Rồi đem giã nát và đắp lên mụn nhọt trong 2-3 tiếng.

Mỗi ngày đắp 2-3 lần để mụn nhọt vỡ nhanh.

4.9. Chữa trị da nổi mẩn đỏ do tiếp xúc với rơm rạ

Dùng Dền gai, rau sam và lá hẹ tươi, mỗi vị một lượng như nhau.

Rửa sạch và giã nát, sau đó đắp lên chỗ nổi mẩn đỏ.

Thực hiện đắp 2-3 lần/ngày, sau vài ngày triệu chứng sẽ giảm dần.

4.10.. Hỗ trợ chữa sỏi thận

Rau dền gai sao vàng sắc cùng với vỏ quả bí đao, rễ cỏ tranh, kim tiền thảo, đậu đen sao vàng, rễ thiên lý, mã đề, mỗi 12 gram.

Sắc chung với 500 ml nước, uống trong ngày. Uống liên tục trong 10 ngày.

5. Lưu ý khi sử dụng

Khi sử dụng Dền gai điều trị bệnh cần lưu ý:

- Dền gai và các loại rau dền khác đều có tính mát, không phù hợp cho người bị tiêu chảy mãn tính, phụ nữ có thai hư hàn hoặc người có cơ địa tính hàn.

- Người bị gút, viêm khớp dạng thấp hoặc sỏi thận nên hạn chế sử dụng do chứa nhiều acid oxalic có thể gây tăng nguy cơ tạo sỏi oxalate.

- Tránh kết hợp dền gai với thịt ba ba vì hai loại thực phẩm này kỵ nhau, có thể gây độc.

- Không nấu rau dền quá lâu hoặc nấu lại nhiều lần vì hoạt chất nitrat có trong dền gai có thể phân hủy và biến đổi thành chất gây ung thư, không tốt cho sức khỏe.

Tóm lại, Dền gai, một vị thuốc cổ truyền từ lâu đã được sử dụng trong dân gian, có khả năng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý hiệu quả. Nhờ vào những tác dụng quý, dược liệu này thường được sử dụng trong các bài thuốc chữa bệnh và trong cuộc sống hàng ngày. Tuy nhiên, để đảm bảo hiệu quả và an toàn cho sức khỏe, việc tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc thầy thuốc là cần thiết trước khi sử dụng để tránh các tác dụng không mong muốn có thể xãy ra./.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung

Nguồn: Tin tức Y Dược – Trường Cao đẳng Y Dược Pasteur